Cuốn sách cuối của họa sĩ Lê Thiết Cương

Họa sĩ Lê Thiết Cương. Nguồn: T.L.

Tiếng chợ là cách Lê Thiết Cương kể mình cảm (nhìn, ngửi, nếm, chạm, nghe) như thế nào về những nét đẹp nhỏ nhẹ lẩn khuất trong dòng thời gian, từ nhà ra phố, từ xưa đến nay với nhịp điệu chậm rãi tỉ mẩn.

Cái đẹp và cách cảm rất riêng của Lê Thiết Cương

Ông nói về miếng cháy, chén nước mắm, gói cốm non đúng mùa bày ở gánh quà rong,… cũng trân trọng như khi nói về tranh của danh họa, bạn bè văn nghệ, một khung cảnh gợi kỷ niệm, một món đồ gốm vừa ý.

Điều ông để tâm và muốn kể lại chính là những công phu và cảm xúc trong một món ăn, một đồ vật, bầu không khí, mà ông cho rằng chính những điều nhỏ nhặt đó làm nên nếp nhà, hồn phố.

Và những điều Lê Thiết Cương để tâm và coi trọng trở nên hiếm có giữa thời đại dồn dập này, như việc ông nhớ mãi mùi bánh quế mẹ mang cho khi ông phải về quê nội sơ tán, khoảng thời gian Hà Nội thường bị đánh bom.

“Mẹ là bánh quế, mùi thơm của mẹ là mùi bánh quế… hình như chiếc bánh quế của năm mươi năm trước có mùi vị gì đó khang khác, khó mà đặt tên. Mùi vị của đói khát? Của đạn bom? Mùi vị của xa cách, của nước mắt?”.

Hay như cách ông để ý đến món ăn và gia vị đi với nhau: “Tôi chả biết nói sao, tôi ngờ rằng, sống giản tiện thì dễ sống, nhưng… Mắm tép mà ăn khế ngọt thì nuốt sao nổi. Chưa kể có nhà còn thay bằng dứa thì miễn bàn. Vẫn chuyện tiếp về khế và mắm tép. Khế để ăn mắm tép thì buộc phải thái sao (thái ngang), khế để rang tép cũng vậy.

Nhưng khế để nấu canh cá thì lại bổ dọc. Thái cắt gọt tỉa sao cho đúng tùy từng món, cho dù đó chỉ là gia vị nhưng với người biết ăn lại rất quan trọng”.

Tiếng chợ kể nhiều chuyện ẩm thực bếp núc, nhưng rộng hơn thế là khắc họa nên một Lê Thiết Cương chịu dành thời gian và tâm sức để tỉ mỉ quan sát, ngẫm ngợi một điều gì ông cho là đẹp, mà không có chút gì bận tâm điều đó có “đáng” tiêu thời gian công sức theo quan điểm số đông hay không. Dù cái đẹp đó có khuất lặng đến nỗi khó ai để ý. Cũng nhờ vậy mà ta được thưởng thức những dòng rất đẹp.

Có thể thấy Lê Thiết Cương dù có ăn, mặc, chụp ảnh, vẽ tranh, mời bạn một cuộc rượu… thì cũng để ý đến cái đẹp. Ông cho rằng: “Đẹp là một thuộc tính người. Tất nhiên ăn cũng cần học. Học ăn, học nói, học sống sao cho đẹp”.

Ông tả về cái bàn trang để phơi sen ở một quán ăn cố giữ gìn truyền thống của gia đình nhiều đời làm hạt sen. “Mắt mòn. Bát mòn. Chân mòn. Bia mòn. Gươm giáo, súng đạn cũng mòn. Nhưng cái bàn trang sen của Liên qua bao đời sử dụng có cảm giác nó không thể mòn hơn được nữa mà thậm chí còn dầy lên bởi lớp phấn sen mỗi màu một bám thêm vào? Chẳng biết có đẹp nào lại đẹp bằng vẻ đẹp của mòn sen?”

Sách Tiếng chợ, NXB Trẻ phát hành trong tháng 7. Ảnh: ML.

Điều người nghệ sĩ tha thiết mong giữ gìn

Lê Thiết Cương còn bỏ thời gian “cứ lặng lẽ đi theo chị bán rong, cắp bên hông một thúng những bánh tro, bánh gai, bánh nếp. Chả phải muốn mua gì, muốn nhìn gì, chỉ để nghe tiếng bước chân. Những “bàn chân âm thầm nói” và tưởng tượng về một bài ca đường phố của những tiếng chân, tiếng rao, tiếng chào mời và cũng đôi khi chỉ để thỏa cơn thèm nghe những câu nói đã lâu quá không còn nghe thấy đến mức tưởng chừng chúng đã biến mất, dù đó chỉ là những câu đại loại như: “mít cành la, na cành bổng,” “ngày tư ngày Tết”, “bụng cao dạ dốc,” “thớt cao dao bầu”…

Còn nếu thèm màu thì ông ngồi xuống một quán trà xu vỉa hè, tha hồ mà ngắm đến no mắt. Những người đàn bà dắt xe đạp chất đầy hoa, sớm trưa chiều tối, những quang gánh chuối vàng, cốm xanh, những xe thồ bưởi Diễn cam Canh, giáp Tết thì đào, quất, phật thủ, vàng mã tiễn ông Công ông Táo… như một tổ khúc bốn mùa/ tứ quý”.

Ông dạo chợ, ngắm hàng hoa hàng lá, “thèm trở về một cái Tết nghèo thời bao cấp, chiều cuối năm lững thững ra hàng lá đầu chợ Hàng Bè mua bó mùi già về tắm”. Ông để ý “nhiều người quê mang rau củ, cá mú, thịt thà ra bán và mang cho Hà Nội cả một kho tàng quý giá ‘tiếng quê’. Tiếng quê là tiếng Việt, nó nhiều hình ảnh, nhiều thành ngữ. Tiếng Việt ở đô thị hôm nay nhạt. Một bác mời chào còn lạng nhộng, mua nốt giúp chị thay vì nói, bán rẻ, chị nói ăn miếng đầu hầu miếng cuối.

Một ví dụ nữa về chuyện Lê Thiết Cương tha thiết với cái đẹp: thời trẻ, ông mê thích không khí nghệ thuật trong những quán cà phê Hà Nội: “Cà phê, chỉ là một chuyện, lấy cớ ngồi lì ở đó để được ngắm tranh, để hy vọng dù mong manh nhìn thấy các ‘ông sao’. Lần đầu tiên tôi nhìn thấy Nguyễn Sáng, Bùi Xuân Phái chính là ở cà phê Lâm. Họa hoằn mới có tiền đi cà phê, cho nên những lúc ‘khát’ tranh quá không chịu nổi, tôi thường lảng vảng ở vỉa hè cà phê Lâm, vờ vịt đau chân, tập tễnh đi đi lại lại mấy vòng liếc trộm vào trong. Kể cũng đỡ cơn thèm”.

Tiếng chợ bộc lộ lối sống của Lê Thiết Cương, thích những thứ thuận theo tự nhiên, thuận theo điều mình hứng thú, nặng tình cảm, dù có ngắn ngủi cũng không hề gì. Ông kể chuyện một cô bạn ở nước ngoài về, được ông mời gói cốm mua ở hàng rong, cô thấy ngon, vài hôm sau nhờ mua đem đi biếu.

Ông nói nhẹ không rằng chẳng dễ mua, vì cái ngon của cốm, cái hay của Hà Nội, bởi nó có những gánh hàng rong như vậy, “không có restaurant nào chuyên bán cốm. Mà đã gọi là quà, ăn quà tức là ăn chơi chơi, tiện gặp thì ăn, ngẫu nhiên mới thú, ăn quà cần gì đúng giờ, làm gì có bữa”.

Hoặc ông có thú chơi lạ, là chơi bàn ghế cũ. Nhà chật nên phải mang gửi nhà người khác. Vì muốn chia sẻ cái thú của mình với bạn bè, để thưởng thức… ghế và rượu ngon, ông không ngại mất công, xin nghỉ không lương hẳn hai tuần, chỉ để chuẩn bị: Nào là thuê xích lô để chở ghế từ các nơi để nhờ trong thành phố về, dọn nhà, lau chùi, sắp đặt sao cho thuận mắt. Rồi phải chọn lựa khách sao cho hợp với sở thích hiếm hoi này.

Kết quả là một cuộc kỳ ngộ “nhà văn Trung Trung Đỉnh chọn ghế gỗ sưa vì thích mùi thơm, nhà biên kịch Phạm Ngọc Tiến chọn cái ghế gỗ gụ khảm trai, họa tiết bát tiên quá hải…”.

Tóm lại, qua Tiếng chợ, Lê Thiết Cương muốn chia sẻ những cảm nhận của người nghệ sĩ đối với cuộc đời, và về những nét đẹp, những thú chơi, cách ứng xử mà ông tha thiết mong giữ gìn.