‘Cú ngã’ của Thiếu Lâm Tự vén màn góc tối kinh tế chùa chiền

Các học viên võ thuật Thiếu Lâm biểu diễn cho khách du lịch.

Ngôi chùa Thiếu Lâm huyền thoại, tọa lạc dưới chân núi thiêng ở tỉnh Hà Nam, được xem là cái nôi của võ thuật Thiếu Lâm và thiền tông Phật giáo, đang trở thành tâm điểm của một vụ bê bối lớn khi trụ trì nổi tiếng Thích Vĩnh Tín bị điều tra với cáo buộc sai phạm tài chính và bê bối tình dục.

Du khách và tín đồ vẫn nườm nượp ra vào cổng chùa ở thành phố Đăng Phong, thắp hương, chắp tay cầu nguyện và xem các màn biểu diễn võ thuật. Bề ngoài mọi thứ dường như không thay đổi, nhưng bên trong đã xuất hiện những điều chỉnh âm thầm: mọi dấu tích về Thích Vĩnh Tín bị gỡ bỏ nhanh chóng, các hoạt động thương mại hóa quá đà cũng giảm đáng kể.

Được mệnh danh là “nhà sư CEO” vì biến Thiếu Lâm Tự thành thương hiệu trị giá hàng tỷ USD, Thích Vĩnh Tín nay đối mặt điều tra hình sự. Việc bổ nhiệm nhanh chóng một trụ trì mới đã dấy lên đồn đoán rằng đây có thể là bước ngoặt trong cách quản lý, vận hành và thương mại hóa các ngôi chùa ở Trung Quốc, đặc biệt trong bối cảnh tranh luận kéo dài về mối ràng buộc ngày càng chặt giữa tâm linh và thương mại, theo South China Morning Post.

Thương mại hóa di sản

Gia nhập Thiếu Lâm Tự năm 1981, trở thành trụ trì từ 1999 ở tuổi 34, Thích Vĩnh Tín nổi tiếng toàn quốc nhờ phục hưng ngôi chùa đổ nát, biến nó thành một “đế chế thương mại” với mạng lưới doanh nghiệp trải dài từ du lịch, sản xuất phim, y học cổ truyền, bất động sản tới ẩm thực. Ở thời đỉnh cao, ông được cho là có quyền kiểm soát hoặc ảnh hưởng tới ít nhất 18 công ty, với mô hình được so sánh như tập đoàn giải trí Disney.

Bị chỉ trích “thương mại hóa quá mức”, Thích Vĩnh Tín từng phản bác rằng ông chỉ khai thác giá trị văn hóa, không phải đức tin tôn giáo, và việc đăng ký hàng trăm nhãn hiệu là cách để bảo vệ di sản khỏi bị làm giả. Ông lập luận: “Nếu chúng ta không làm gì và văn hóa Thiếu Lâm mai một, chẳng phải sẽ bị lịch sử kết tội sao?”.

Thích Vĩnh Tín bị điều tra vì tham ô, biển thủ tài sản, “vi phạm nghiêm trọng giới luật”.

Năm 2009, kế hoạch IPO của một liên doanh du lịch liên quan đến Thiếu Lâm Tự từng gây bão dư luận, dù Thích Vĩnh Tín khẳng định phản đối và không liên quan.

Năm 2015, ông bị cáo buộc tham ô và vi phạm giới luật khi có con, nhưng sau đó được tuyên bố vô tội.

Lần này, thông báo ngày 27/7 của Ban quản lý chùa cho biết ông bị điều tra vì tham ô, biển thủ tài sản, “vi phạm nghiêm trọng giới luật” khi có quan hệ tình dục với nhiều phụ nữ và có ít nhất một con. Hiệp hội Phật giáo Trung Quốc đã tước pháp danh, cáo buộc ông “làm tổn hại nghiêm trọng uy tín Tăng đoàn”.

Các công ty liên quan đến ông bị giải thể. Tạp chí Caixin dẫn nguồn tin cho hay ông bị bắt vào đêm 25/7, trước đó đã bị cấm xuất cảnh. Khi phóng viên SCMP tới chùa ngày 29/7, sân riêng của trụ trì bị phong tỏa “để bảo tồn di tích”, bia đá ghi công ông cũng bị che kín.

Những hoạt động bị phê phán như tăng ni chèo kéo bán nhang, vòng tay hay gợi ý quyên góp lớn để được ban phước đã biến mất. Tuy nhiên, một cựu tăng cho rằng vụ việc sẽ không ảnh hưởng nhiều đến lượng khách: “Du khách vẫn sẽ đến Thiếu Lâm Tự như thường”.

Kinh tế chùa chiền

Vài thập kỷ qua, “kinh tế chùa” tại Đăng Phong phát triển mạnh nhờ thương hiệu Thiếu Lâm Tự, từ trường võ đến kinh doanh đồ lưu niệm. Nhưng Thiếu Lâm Tự không phải trường hợp duy nhất. Nhu cầu tìm đến các điểm tâm linh, đặc biệt ở giới trẻ, kéo theo sự bùng nổ của nhà hàng chay, cửa hàng bán vòng, túi chú nguyện, dịch vụ bói toán và thiền.

Theo Meritco Group, năm 2023, “kinh tế chùa” Trung Quốc đạt 80-90 tỷ nhân dân tệ, có thể vượt 100 tỷ vào cuối năm nay. Ba điểm nổi tiếng gồm Thiếu Lâm Tự, chùa Linh Ẩn (Hàng Châu) và chùa Ung Hòa (Bắc Kinh) đã đón 25 triệu khách, tạo doanh thu khoảng 1,1 tỷ nhân dân tệ.

Tranh luận về thương mại hóa chùa chiền kéo dài nhiều năm: một bên coi đây là không gian thiêng không nên biến thành chợ; bên khác cho rằng hoạt động kinh tế giúp chùa tự chủ, bảo tồn văn hóa nếu không vượt quá giới hạn.

Thích Vĩnh Tín (bên phải) chụp ảnh với các ngôi sao lớn như Thành Long (bên trái) trong một sự kiện diễn ra tại Thiếu Lâm Tự.

Mạnh Lương, Chủ tịch Quỹ Mạnh Tử, nhận định vụ Thích Vĩnh Tín có thể thúc đẩy cải cách quản lý tôn giáo: cấm chùa tham gia đấu giá bất động sản, giới hạn sử dụng thương hiệu, yêu cầu trích thu nhập từ biểu diễn vào quỹ phúc lợi công.

Trước đó, hướng dẫn năm 2017 đã yêu cầu chùa “giữ nguyên tính phi lợi nhuận”, tăng giám sát tài chính và ngăn vốn thương mại can thiệp vào Phật giáo, Đạo giáo.

Hy vọng thay đổi

Tân trụ trì Thích Ẩn Lạc, từng đứng đầu chùa Bạch Mã (Lạc Dương), được đánh giá có hình ảnh tích cực hơn, thận trọng với thương mại hóa. Ông chú trọng cân bằng giữa tu hành và lao động, thường cùng tăng ni làm nông. Nhiều người tin ông có thể đưa Thiếu Lâm Tự đi theo hướng bớt thương mại.

Tại Đăng Phong, ý kiến chia rẽ: có người khen Thích Vĩnh Tín đã giúp phát triển kinh tế địa phương, nhưng cũng không ít người cho rằng “ông ấy đi rồi chưa chắc mọi thứ khá hơn”.

Một nữ du khách Nga tập võ hai tháng ở đây cho rằng bê bối không ảnh hưởng tới trải nghiệm: “Tôi quan tâm tới kỷ luật, sức mạnh, phát triển bản thân hơn là tôn giáo. Ở đâu cũng có người tốt, người xấu”.

Vụ IPO năm 2009 từng cho thấy xung đột lợi ích giữa chính quyền, doanh nghiệp và Tăng đoàn. Khi thương mại hóa mở rộng, tranh chấp về quyền kiểm soát và lợi nhuận, đặc biệt quyền sở hữu thương hiệu, ngày càng gay gắt.

Một số hình thức thương mại bị chỉ trích như vé vào cửa đắt, nghi lễ trái phép… lại là điều Thích Vĩnh Tín công khai phản đối. Ông từng đề nghị bỏ vé, xử lý “sư giả” lừa quyên góp.

PGS Yujie Zhu (ĐH Quốc gia Australia) nhận định du lịch di sản là quá trình chính trị sâu sắc, chịu tác động của nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng tôn giáo.

Mạnh Lương cho rằng vụ Thích Vĩnh Tín cho thấy “khuyết tật hệ thống”: tài chính chùa nằm ngoài luật doanh nghiệp, tín đồ không có kênh giám sát, cơ quan tôn giáo chỉ có quyền hướng dẫn, không có quyền kiểm toán.

Chùa không được coi là doanh nghiệp hay đơn vị sự nghiệp, khiến quyền sở hữu và quản lý tài sản mập mờ, dễ dẫn tới tranh chấp và sai phạm khi lợi ích kinh tế tăng. Ông đề xuất bắt buộc đăng ký pháp lý, công khai tài chính và lập ủy ban giám sát gồm đại diện chính quyền, tín đồ và Hiệp hội Phật giáo.