Xu hướng tài chính thay thế trên thế giới và tiềm năng tại Việt Nam

Không còn là giải pháp phụ cho nhóm yếu thế, các mô hình như cho vay ngang hàng (P2P Lending), mua trước trả sau (BNPL) hay vay cầm cố bằng cà-vẹt xe đang chứng minh sức sống bền bỉ trong việc mở rộng tiếp cận tài chính, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển như Việt Nam – nơi nhu cầu về các khoản vay minh bạch, nhanh chóng và linh hoạt ngày càng trở nên bức thiết.

Tài chính thay thế ngày càng khẳng định “vai trò chính thức”

Trong bối cảnh nhu cầu tiếp cận vốn ngày càng đa dạng, các mô hình tài chính thay thế (alternative finance) đang từng bước chuyển từ vai trò “vệ tinh” trở thành cấu phần chính thức trong hệ sinh thái tín dụng toàn cầu.

Sự chuyển dịch này được thúc đẩy bởi ba xu hướng song hành, bao gồm: Số hóa dịch vụ tài chính, sự gia tăng của nhóm dân số chưa tiếp cận đủ dịch vụ ngân hàng và chiến lược tài chính toàn diện mà nhiều quốc gia đang theo đuổi.

Chính phủ các nước đang chọn “quản lý để phát triển” và có sự giám sát phù hợp với hệ thống tài chính thay thế.

Từng bị đặt dấu hỏi về tính bền vững, các mô hình tài chính thay thế tiêu biểu như cầm đồ thế hệ mới, P2P Lending… nay dần ổn định trong khuôn khổ pháp lý, được cấp phép và giám sát tại nhiều thị trường lớn.

Tại Mỹ, thị trường tài chính thay thế được định hình rõ nhất thông qua mô hình Payday loan (Khoản vay ngắn hạn đến kỳ lương) và title lending (Vay cầm cố bằng giấy tờ xe). Theo số liệu từ Consumer Financial Protection Bureau (CFPB), trong năm 2022, riêng thị trường Payday loan đã có tổng dư nợ lên đến 30 tỷ USD, phục vụ hơn 12 triệu người Mỹ mỗi năm với phần lớn là lao động phổ thông, không đủ điểm tín dụng để vay ngân hàng.

Tại Indonesia, cơ quan OJK (Cơ quan Giám sát Dịch vụ Tài chính) đã tạo ra khung pháp lý riêng từ sớm cho P2P Lending. Tính đến cuối năm 2024, Indonesia có hơn 100 nền tảng P2P được cấp phép, tổng giá trị giải ngân hơn 400 nghìn tỷ Rupiah (25 tỷ USD). Đây là một trong những thị trường điển hình về cách “hợp thức hóa để kiểm soát” mô hình mới.

Singapore là trường hợp khác, minh chứng cho sự quyết liệt trong bảo vệ người tiêu dùng. Kể từ tháng 1/2024, tất cả công ty BNPL như Atome, Rely, Pace buộc phải đăng ký với Cơ quan tiền tệ Singapore (MAS), công khai mức phí phạt, kỳ hạn trả góp và áp dụng cơ chế đánh giá khả năng chi trả của người tiêu dùng.

Tài chính thay thế đang mở ra cơ hội vay vốn linh hoạt, minh bạch hơn.

Tại Việt Nam, dấu hiệu chuyển dịch sang tài chính thay thế đang diễn ra rõ nét và ngày càng tăng tốc. Theo báo cáo của FiinGroup vào tháng 6/2025, cả nước hiện có khoảng 15 nền tảng BNPL đang hoạt động, tăng gần 4 lần so với năm 2020.

Đáng chú ý là sự nổi lên mạnh mẽ của mô hình cầm đồ thế hệ mới. Đây là một trong số ít mô hình tài chính thay thế vừa có hành lang pháp lý rõ ràng, vừa đáp ứng được nhu cầu thực tiễn của hàng triệu người lao động phi chính thức – nhóm khách hàng lâu nay chưa được phục vụ đúng mức bởi hệ thống tín dụng truyền thống.

Theo phân tích của chuyên gia kinh tế Doctor Housing Nguyễn Duy Chuyền (host chuỗi podcast How2money), sự gia tăng nhanh về số lượng nền tảng, sự trưởng thành về mô hình vận hành, đặc biệt là sự xuất hiện của các doanh nghiệp cầm đồ thế hệ mới có năng lực công nghệ, tài chính và tuân thủ là chỉ dấu cho thấy tài chính thay thế tại Việt Nam đã vượt qua giai đoạn thử nghiệm rời rạc và đang tiến dần vào giai đoạn thị trường hóa. Mô hình này có thể trở thành cấu phần ổn định và đáng tin cậy trong hệ sinh thái tài chính quốc gia.

Việt Nam – thị trường tiềm năng, mô hình rõ, cần chính sách phù hợp

Tại Việt Nam, tài chính thay thế đang bước vào thời điểm then chốt khi nhu cầu thị trường cao, mô hình kinh doanh đã hình thành, nhưng vẫn thiếu hành lang pháp lý rõ ràng cho phần lớn loại hình mới.

Trong bối cảnh đó, mô hình cầm đồ thế hệ mới với đặc điểm pháp lý minh bạch, quy mô vận hành lớn và năng lực công nghệ mạnh, đang nổi lên như một cấu phần trọng yếu và có tính bền vững cao trong hệ sinh thái tài chính thay thế.

Việt Nam có hơn 33 triệu người lao động phi chính thức – nhóm khách hàng mục tiêu của tài chính thay thế.

Theo báo cáo ngành của FiinGroup, tổng dư nợ thị trường cầm đồ tại Việt Nam đạt khoảng 200.000 tỷ đồng vào cuối năm 2024 (tương đương gần 8 tỷ USD). Tuy nhiên, thị phần của nhóm doanh nghiệp hiện đại hay còn gọi là cầm đồ thế hệ mới (new-gen pawnshops) mới chiếm 3,2%, tương đương 6.400 tỷ đồng. Phần còn lại thuộc về hơn 25.000 cơ sở cầm đồ truyền thống, vốn hoạt động rải rác, chưa tiêu chuẩn hóa và tiềm ẩn nhiều rủi ro về minh bạch thông tin cũng như lãi suất.

Trong nhóm doanh nghiệp mới, F88 đang dẫn đầu thị trường, với gần 900 điểm giao dịch, chiếm trên 70% toàn ngành new-gen pawnshops. Xét về tốc độ mở rộng, số lượng khách hàng và việc tuân thủ pháp lý, F88 đang từng bước thiết lập chuẩn vận hành mới cho mô hình tài chính vi mô tại Việt Nam, tương tự như cách các doanh nghiệp như Modalku hay Kredivo đã làm được tại Indonesia với mô hình P2P Lending.

Đáng chú ý, quy mô thị trường tài chính thay thế tại Việt Nam không chỉ thể hiện qua dư nợ, mà còn ở cấu trúc nhu cầu tín dụng cá nhân. Theo dữ liệu FiinGroup, 60% lực lượng lao động tại Việt Nam (tương đương khoảng 33 triệu người) thuộc khu vực phi chính thức. Nhóm này không có hợp đồng lao động dài hạn, không đóng bảo hiểm xã hội và thường không đủ điều kiện tiếp cận vay từ ngân hàng thương mại.

Chuyên gia kinh tế Nguyễn Duy Chuyền nhận định với mức thu nhập dao động 5-10 triệu đồng mỗi tháng hoặc thậm chí nhận lương theo ngày, tuần, họ thường rơi vào vòng xoay tài chính “làm bao nhiêu, tiêu bấy nhiêu”. Điều này không chỉ khiến họ khó tích lũy tài sản mà còn làm gia tăng nguy cơ tài chính cá nhân.

F88 hiện nắm 70% thị phần chuỗi cầm đồ hiện đại với gần 900 cửa hàng toàn quốc.

Hơn nữa, theo ông Chuyền, kiến thức tài chính hạn chế và thiếu kỹ năng quản lý tiền khiến nhóm này dễ bị phụ thuộc vào các nguồn vay không chính thức, như tín dụng đen, với lãi suất cao và rủi ro lớn.

Vì thế, Doctor Housing nhìn nhận các tổ chức tài chính thay thế, đặc biệt là những đơn vị được cấp phép và quản lý bởi Ngân hàng Nhà nước hoặc Bộ Công an, có thể cung cấp các khoản vay nhỏ, thủ tục đơn giản, phù hợp đặc thù của lao động phi chính thức.

“Các nền tảng ứng dụng công nghệ giúp xác minh danh tính và đánh giá khả năng trả nợ qua dữ liệu thay thế thay vì yêu cầu hồ sơ phức tạp. Điều này không chỉ giúp khơi thông nguồn vốn mà còn tạo cơ hội để nhóm lao động này cải thiện tình hình tài chính”, ông Chuyền nhấn mạnh.

F88 hiện là doanh nghiệp tiên phong triển khai mô hình này trên toàn quốc, với hồ sơ thủ tục tối giản, công nghệ định giá tự động và minh bạch về chi phí. Người lao động có thể lựa chọn dịch vụ vay bằng cavet xe, giúp người vay có thể cầm cố đăng ký xe, nhưng vẫn giữ phương tiện để tiếp tục lao động.

Tài chính thay thế ngày càng khẳng định vai trò chính thức trong hệ sinh thái tín dụng.

Yếu tố quan trọng giúp mô hình cầm đồ thế hệ mới nổi bật so với các hình thức khác như P2P Lending, BNPL hay Payday loan, là cơ sở pháp lý rõ ràng và ổn định. Theo Nghị định 96/2016/NĐ-CP và Nghị định 99/2016/NĐ-CP, hoạt động cầm đồ được quy định đầy đủ và chịu sự giám sát bởi Bộ Công an.

Trong khi đó, các mô hình mới hơn như P2P Lending hay BNPL hiện vẫn chưa có luật chuyên ngành, chỉ được điều chỉnh gián tiếp qua Luật Dân sự hoặc Luật Bảo vệ người tiêu dùng. Điều này khiến các nhà đầu tư tài chính, đặc biệt là các tổ chức tín dụng hoặc quỹ đầu tư, vẫn tỏ ra dè dặt trước khi rót vốn vào các mô hình mới.

Chính vì vậy, trong số các mô hình thuộc nhóm tài chính thay thế tại Việt Nam, cầm đồ thế hệ mới là mô hình duy nhất vừa có nền tảng thị trường, vừa có pháp lý rõ ràng và doanh nghiệp đầu ngành quy mô lớn. Đây đều là yếu tố then chốt để thu hút vốn và mở rộng toàn quốc.

Về vấn đề này, ông Nguyễn Duy Chuyền cũng nêu rõ Việt Nam với lợi thế đi sau, có thể áp dụng các bài học từ quốc tế để xây dựng khung pháp lý linh hoạt nhưng không quá khắt khe, tránh kìm hãm sự phát triển của các startup tài chính.

“Ưu tiên hàng đầu là thiết lập cơ chế giám sát liên ngành để đảm bảo các nền tảng tài chính thay thế hoạt động minh bạch và an toàn. Đồng thời, cần đẩy mạnh giáo dục tài chính cho người dân để họ hiểu rõ quyền lợi và rủi ro khi sử dụng các dịch vụ này”, ông Chuyền nói thêm.

FiinGroup dự báo nếu có chính sách điều tiết phù hợp, quy mô thị trường tài chính thay thế tại Việt Nam có thể đạt 100.000 tỷ đồng trong vài năm tới, gấp 15 lần hiện tại. Trong đó, mô hình cầm đồ thế hệ mới như F88 sẽ đóng vai trò như hạ tầng lõi để kết nối, kiểm soát và nâng chuẩn thị trường tín dụng vi mô – vốn vẫn đang thiếu chuẩn hóa và chưa được giám sát đồng bộ.